ترا نه سرا يي و ترا نه خوا ني که ا ز د يربا ز مکمل يکد يگرند د ر سر زمين ما به مثا بهٌ پديده يي بخشأ سرگرم کننده براي شنونده بکا ر گرفته شده ا ست. در اينجا اما، روي سخن با ترا نه ها يي ا ست که خود تا حد ودي د ر چا ر چوب شعر و سروده هاي منظوم قا بل بررسي ا ست.

گذ شته ا ز پد يد ه ٌ شعر که قد مت آ ن د ر سرزمين ما ا ز هزا ر سا ل هم د ر گذشته است، ترا نه نيز چند ا ن بي سا بقه نيست و د و بيتي هاي آ هنگين با با طاهر زمزمه هاي هميشگي گذ شتگا ن ما بوده ا ست. ترا نه هموا ره د ر جغرا فيا ي ا قليمي ا يرا ن از د ياري به دياري د يگر کوچ کرده و به ضرورت فرهنگ جد يد، رنگ و بويي جد يد گرفته ا ست از ا ينرو بسياري ا ز ترا نه ها فا قد خا لقين معيني هستند. هدف ا ين نوشته اما، بررسي چنين ترا نه هايي نيست، بلکه اين نوشتا ر تنها ترا نه هاي مؤخر ايرا ني را ، که شاعران معيني دا رند ، مورد نقد قرا ر ميدهد.

با ورود د ستگاه گرا ما فون به ا يرا ن و تأ سيس فرستندهٌ را ديويي د ر کشور بسا ل ۱۳۱۹ و به ويژه بعدها با ورود تلويزيون، ترا نه سرا يي رونق بي سا بقه يي يا فت. تا مدت هاي مد يدي همهٌ شاعرا ن ترا نه سرا ا شعا ر خود را پيرامون مفاهيمي مانند "عشق يار" ، "جفاي د لدا ر" و "ا بروا ن و گيسوا ن" ا و مي سرود ند. مسا ئل ا جتماعي د ر ا شعا ر آ نا ن هيچگونه با زتا بي ندا شت و تأ ثير آ ن بر شنونده هما نا ا يجا د غم و ا ند وه ، و د ر مواردي شا دي هاي کا ذ ب و زود گذ ر فردي بود. شاعري چنين سروده است :

تو رفتي و د لم غمين شد

قرين آه آ تشين شد

ا و که با ا ز دست دادن د لد ا ر گويي تمامي غم هاي عا لم د ر قلبش لا نه کرده ا ست چه چيزي جز يأس و نوميدي به شنونده ا لقا مي کند؟ ديگري با سرودن ا ين ترا نه :

سفر کنم تنها روم تنها ره صحرا روم

شوم نهان ز د يده ها تا شا يد از د نيا روم

گوشه گيري و عزلت را تنها بد يل مي داند. ديگري با رفتن يار و بي وفا يي معشوق، خود را برباد رفته ا حساس ميکند :

بردي ا ز يا د م

دادي بر با د م

با يا دت شا د م

سوزم از سوز نگاهت هنوز

چشم من باشد به راهت هنوز

ترا نه سرا يي ديگر، قطع نظر از سطح نازل صنايع عروضي در ا شعارش و وجوه زيبا يي شناختي آن، چنان محو گيسوي يار شده که ا فکارش به تمامي تحت ا لشعاع چين و شکن آن قرار مي گيرد:

بر گيسويت ا ي جان کمتر زن شا نه

چون در چين و شکن ا ش دارد دل من کا شا نه

دل در مويت دارد خا نه

مجروح گردد چون زني هر دم شا نه

در ا ين جا و در و ا نفساي ا لقاي غم و ا ندوه، يأس و نااميدي، ترانه سرا يان شور و شعف خود را تنها در ا يصا ل و وصول به محبوب و وفاي وي مي يابند:

پرسون پرسون

لرزون لرزون

ا ومدم در خونه تون

از پنجره منو د يد ي

مثل گل ها خند يد ي

و ديگري ا ين معنا را چنين بازگو مي کند:

خوا ب بود م خوا ب مي د يد م

يهو از خوا ب پريد م

خوا ب د يد م د م سحر

يا رم ا ومد ا ز سفر

و سومي در کما ل ا بتذا ل چنين مي سرا يد :

ا مشب شب مهتا به حبيبم رو مي خوام

حبيبم ا گه خوا به طبيبم رو مي خوا م !

گوئيد فلوني ا ومده

ا ون يار جوني ا ومده

و ا ين هنوز حضيض ا بتذا ل ترا نه سرا ئي نيست. به ا ين مسأ له مجدداً باز خواهيم گشت.

تقريباً در ا وا خر دههٌ چهل و آغاز دههٌ پنجاه ترا نه سرا يي تکاني خورد و ا شعاري با محتواي اجتماعي همچون کورسوئي از دور نمايان گشت. ولي علي رغم پيدا ئي شاعرا ني چنين، هنوز وجه غا لب با ا شعا ر مبتذ ل و بي محتواي گذشته است. جنتي عطا يي، شهيار قنبري، اردلان سرفراز و شماري ديگر، اندکي از مسا ئل ا جتماعي را در ترا نه هاي خويش ا نعکا س دا دند. ولي هنوز، حتا در ا شعا ر ا ينان، يأ س و سرخوردگي ا جتماعي توده ها بازتا ب مي يا بد. در ا ين ترا نه ها اما، ا ز ا بتذا ل سا ختمان شعري نسبتاً خبري نيست. ا ين ا شعا ر به لحاظ محتوا در ا ذهان عمومي، به ويژه نسل نو، تأ ثيري دوگا نه بر جاي مي نهد: از طرفي باعث مي شود که وي زندگي را پوچ، و خود را بي هويت ا حساس کند، و ا ز طرف ديگر ا و را به تعمق پيرا مون چرا ئي ا ين ا حسا س سوق مي دهد. و ا ين " چرا " خود زمينه سا ز د ر هم شکستن پيلهٌ بي هويتي وي مي گردد:

نگاه کن

از ا ون بالا

با تو هستم ا ي خدا

چرا با هم يکي نيستن آ د ما

چرا ديوار بلنده بين ما

چرا ؟ چرا؟

ديگري از وضعيت نا بسامان ا جتماعي فغان سر مي دهد که :

آ دم که غمگينه

دنيا برا ش زندونه

ما بين سي ميليون

با زم تنها مي مونه

دنياي زندوني د يواره

زند وني ا ز ديوا ر بيزا ره

در ا ين جا با يد ياد آ ور شد که در جامعه يي که سا نسور حتا تا کنه شؤونا ت زندگي شخصي توده ها راه يافته، چه عجب که د ستگاه ا ختناق فوراً دستور تغيير سي ميليون را به صد ميليون! صادر کند. شعر "هفته خاکستري" به وضوح بيا نگر فضاي مه آلود تحميق توده ها و جوّ خفقان آور سياسي جامعه است:

شنبه روز بدي بود

روز بي حوصلگي

و با توجه به توّهم توده ها جهت ميليونر شدن در عصر يک چهارشنبه و برنده شدن در قرعه کشي بليط هاي بخت آ زما يي، اين ا مر را به سخره مي گيرد :

عصر چارشنبهً من

هه!

عصر خوشبختي ما

ولي علي رغم چنين فضايي، يکي ا ز همين شعرا از آن هم فراتر رفته و در اعتراض عليه تبعيض نژادي از زبان يک سياه پوست چنين مي سرا يد:

رنگ پوست من سياه

ولي ا شکم چهرهٌ زلال

ما با هم برابريم

همه مون با هم برادريم

حالا هر رنگي ا گه باشيم

همه مون همه

خون يه قلبيم

و در جايي ديگر شاعر با تمثيلي زيبا نويد فردا يي روشن را مي دهد:

يه روزي

هر روزي با شه

- د ير و زود -

مي زنيم تنا مونو

به پا کي زلال رود

و در ا متدا د اين نگرش شاعري ديگر در "سال قحطي" فرياد بر مي آورد و چنين رهنمود مي دهد:

يالا پا شين بجنگين

با اين روزاي ننگين

چه فايده داره ا ينجا

حتا نشه بخند ين

اما اين سري ترانه ها از آنجا که خوشايند دستگاه سانسور و اختناق حاکم نيست اجازهٌ بازخواني نمي يابد؛ ولي ديگر کار از کار گذشته است، و ترانه هاي فوق جاي خود را در قلب بخش وسيعي از توده هاي روشن باز کرده است. پيله در حال درهم شکستن است. ولي دستگاه اختناق از پاي نمي نشيند و با تمام قوا اذهان توده ها را آماج حملات سروده هاي بي محتوا قرار مي دهد. سراينده هاي اين چنيني غالباً خارج از دنياي واقعي، و بيرون از معضلات اجتماعي همچنان در تخيل خويش مشغول باختن نرد عشق با چشمان و گيسوان معشوقه هاي خويش اند. اينان بعضاً بدون آن که آگاهانه باغ اشعار خويش را توسط آلات و ابزار رژيم اختناق آبياري کنند، همچنان در جهت تعميم ساده پسندي توده ها، ترانه مي سرايند.

اکنون پرسيد ني ست که چه عوا ملي – علاوه بر عملکرد مخرب دستگاه سا نسور و ا ختناق – در ا يجا د و گسترش سروده هاي بي محتوا نقش تأ ثيرگذار دا رند.

براي پاسخ به اين سؤال، فهرست وار ميتوان از عواملي چند ياد کرد :

- ابتدا بايد از مقولهٌ با زا ر نام برد. ترانه سرا اشعار خود را تنها جهت فروش در بازار پر تقاضاي خوا نند گان مي سرا يد؛ خوا نند گا ني که ا مروزه ا ز هر سو سر برون کرده ا ند و بي توجه به شناخت معيارهاي موسيقي، خود را عرضه مي کنند

- ا صرا ر در پا ئين نگهدا شتن سطح فرهنگ مرد م، و تحميق توده ها

- سطح نازل د ا نش ا د بي سرا ينده، و عد م توا نا ئي وي در ا نعکاس وا قعيا ت جاري ا جتماعي، خود عامل مؤثر د يگريست

- چهارمين فا کتور، عد م وجود منتقد يني کارا و ژرف نگر، و عد م ا رزشگزاري لازم به ترانه ها به مثابهٌ هنري با لند ه

- ساده پسندي شنونده نيز خود مزيد بر علت به شمار مي رود.

حا ل که فهرستي – هر چند نا قص – ا ز عوامل ا بتذا ل شعري در ترا نه ها بازگو شد، نظري ديگر به ا شعا ر ا مروزين ترا نه سرا يا ن مي ا فکنيم. ا مروزه مرکز ترا نه سرا ئي و به اصطلاح مرکز هنري در ا ين زمينه، به لس آ نجلس نقل مکان کرده ا ست. ترا نه ها بعضاً به نسبت گذشته با زا ري تر و مبتذ ل تر شده و عد م ا حسا س مسؤوليت در قبا ل ارائهٌ فرهنگ متناظر با رشد نسبي تفکر بخشي ا ز توده هاي مردم محسوس تر گشته است. ترا نه سرا ئي در سطح گسترش يا فته و ا ز عمق آ ن کاسته شده ا ست. ا قيا نوسي ست با ژرفاي يک وجب !

ترا نهٌ زير را، در خوش بينا نه ترين حا لت، به جز "هذ يان در بيدا ري" چه مي توا ن نام نهاد ؟:

با ز منو کا شتي رفتي

تنها گذا شتي رفتي

دروغ نگم به جز من

يکي ديگه دا شتي رفتي!

اگرچه در لس آنجلس از سا نسور در زمينهٌ ترا نه سرا ئي خبري نيست، ا ما هنوز با سطح دريغ آور ا بتذا ل موا جهيم . به نظر مي رسد عوا مل د يگر موجد ا بتذا ل ا ز جمله : " کم دانشي سرا ينده" ، "تحميق" ، و همچنين "با زا ر فروش" برجسته تر شده ا ست.

قوس نزولي ترا نه سرا ئي در لس آ نجلس با ترا نهٌ "بيشتر و بيشتر" و "کمتر و کمتر" تشديد مي شود و با ترانهٌ زير به نقطهٌ حضيض و چند ش زاي خود مي رسد :

هواي بوسه دا رم

ا ز لب سرخ يا رم

به جز هواي بوسه

کار د يگه ندا رم !

هر چي مي گم موچ موچ

جوا ب ميد ي نوچ نوچ !

در ا ين ميا ن بسيا ري ا ز ترا نه ها علي رغم ا جتماعي بودن ا شعا رشا ن و بيا ن مضمون وا قعيا ت بيروني، هنوز ا ز ا بتذا ل زبا ني رنج مي برند. سرا يند گا ن چنين ترا نه ها يي، مردمي بودن ترا نه را در ا بتذا ل آ ن د رک مي کنند. در نمونهٌ زير ا گرچه محتواي شعر ترا نه ، به ويژه در سطور ا نتها يي ، بسيا ر ا جتماعي ست، ا ما زبا ن آ ن در سطح بسيار نا زلي ارائه شده ا ست :

من بود م و ا سي تپل با ا ون ا بي تن لشه

با چنگيز و منوچر و دا ش کوچيکش حسن پشه

.

.

.

آ ره آ ره د زد ي بده، ا ينو هر کي مي د ونه

ولي آ خه آ د م توي نون شبش وا مي مونه

هيشکي تو د نيا قا تل به د نيا نميا د

د زدي هم ژنتيکي نيست

خب بيکا ره ، خب کا ر مي خوا د

مجرم ا صلي محيطه، که ما رو ا ينجور با ر آ ورد

مجرم ا صلي فقره که، ما رو توي ا ين راها برد

در بسيا ري د يگر ا ز ترا نه ها ، زما ني که شاعر ا ز موضوع "غربت" ( و يا به عبارت صحيح تر، تبعيد) سخن مي را ند، اسير دلتنگي خرا فه هاي مذهبي شده ، و با کا ربرد واژگان و ا ستعا را ت مختلف سعي د ر ا يجا د فضاي نوستا لژيک در ترا نه مي نما يد. ترا نهٌ زير نمونهٌ با رزي ا ز ا ين د ست است که با کا ربست ترجيع بند " برا د ر خاطرت هست" ، تلاش د ر ا يجاد چنين فضا يي دا رد :

رو خا ک سست غربت

نشستيم تلخ و سنگين

يکي ا فتا ده ا ز د ل

يکي ا فتا ده ا ز د ين

برا د ر خا طرت هست؟

و نه تنها ا ين ، بلکه ا ين نيز، که شاعر د ر آ ن تلاش کرده ا ست که ذهنيت مغشوش خويش را در حوزه هاي سيا سي و اجتماعي به جاي وا قعيت ا بژکتيو جامعه بنشا ند و گيج سري خود را به توده ها تسري دهد. از اين رو اينطور ا دا مه مي دهد :

تو مسجد شاعر چپ

تو کا فه مؤمن مست

عجب سرگيجه يي بود

برا د ر خا طرت هست؟

اما خوشبختا نه د ر د ل ا ين ا قيا نوس کم عمق، د ريا يي مي توا ن يا فت بس ژرف که ديري نخواهد پا ئيد با فرو بلعيد ن آ ب هاي ا قيانوس ، کف کم عمق آ ن را آ شکا ر سازد، و نشان دهد که تفا وت سره ا ز نا سره چيست.

در يکي ا ز همين ا شعار ، شاعري به نام "پويا" در ترا نهٌ با را ن ، که براي قميشي سروده است، به خوا با ن و " بيدا ران " هشدا ر مي دهد که سياهي شب ا جتماع را، آ ن طور که امروزه باب شده ا ست ، معلول تلأ لو ستا رگا ن جا معه نپندا رند و قربا ني را ا ز قربا ني کننده با ز شنا سند :

تو که خوا بي تو که بيد ا ر

تو که مستي تو که هشيا ر

لحظه ها ي شبو با ستا ره قسمت مي کني

و خوشبختا نه هستند شاعرا ني ، همچون شهيا ر قنبري ، که چنين مي سرا يند :

لا لا لا لا د يگه بسه

گل لا له

بها ر سرخ ا مسا ل

مثل هر سا له

هنوزم تير و ترکش قلبو مي شنا سه

هنوز

شب زير سرب و چکمه مي نا له

نخوا ب آ روم

گل بي خا ر و بي کينه

نمي بيني نشسته گولّه تو سينه؟!

تارنمای اخبار سياهكل